Ruimteschip aarde

De gemiddelde economische toestand van de mensheid is beetje bij beetje aan het verbeteren, maar hoe gaat het met de toestand van de aarde? In 2009 hebben wetenschappers onder leiding van Johan Rockström hier een antwoord op proberen te geven in de vorm van negen planetaire grenzen. Al deze grenzen verwijzen naar kritische processen die het leven op aarde mogelijk maken: de klimaatverandering, de zuurtegraad van de oceanen, biodiversiteit, landsystemen, de stratosferische ozonlaag, atmosferische vervuiling, chemische vervuiling, zoetwaterverbruik en de stikstof en fosfor kringlopen.

Het antwoord op de vraag naar de planetaire gezondheidstoestand is niet eenvoudig en waarschijnlijk onvolledig, maar laten we zeggen dat het ooit beter ging met moeder aarde en dat het steeds slechter gaat. Als we verder doen zoals we bezig zijn zal de mensheid vroeg of laat de grenzen overschrijden.

Ruimtegebruik en verlies van biodiversiteit

Zo’n 49% van het ijsvrije landoppervlakte is in gebruik voor landbouw en nog maar 9% van de ijsvrije landoppervlakte zijn ‘onverstoorde’ bossen. En het gaat van kwaad naar erger: het areaal bruikbare grond neemt elk jaar af door erosie en woestijnvorming en elk jaar blijft de ontbossen maar doorgaan om aan de toenemende vraag te voldoen.

Het gevolg van deze verstoring van de aardoppervlakte zijn fragielere ecosystemen en biodiversiteitsverlies. Veel natuur is belangrijk voor de gezondheid van de planeet: bossen beschermen ons tegen klimaatverandering, zuiveren lucht en water en vormen de woonomgeving van de meeste dieren waarmee wij samenleven. Vandaag zouden soorten aan het verdwijnen zijn aan een snelheid van 1000 tot 10.000 keer sneller dan de natuurlijke extinctiesnelheid en slechts 4% van de biomassa aan gewervelde dieren is wild, de rest zijn mensen en hun landbouwdieren.

Klimaatverandering en verzuring van de oceanen

Naast het verlies van natuurruimte en biodiversiteit vormt ook de klimaatverandering een groot probleem. En dat is terecht want al het leven en alle belangrijke biochemische processen op aarde zijn sterk afhankelijk van een bepaalde en stabiele omgevingstemperatuur. Zeespiegelstijging, extremer weer, meer droogte, overstromingen en woestijnvorming zijn enkele voorbeelden van de gevolgen van de klimaatopwarming. Door de toenemende CO2-concentratie worden de oceanen ook zuurder met als gevolg dat het zeeleven zoals we die vandaag kennen bedreigt wordt. Dit zou grote gevolgen kunnen hebben op het visbestand en dus op de voedselzekerheid.

Fysische en chemische vervuiling

De mens beschadigt het leven op aarde op vele andere manieren. Allerlei chemische stoffen die de mens produceert (zoals plastiek, zware metalen, hormoon-ontregelaars en bestrijdingsproducten) komen terecht in de atmosfeer, het water en de bodem. Daarnaast stoten we allerlei gassen en deeltjes de lucht in die vele slachtoffers veroorzaakt en de klimaatverandering versnelt.

Plastiekvervuiling zorgt naast de zichtbare vervuiling van plastiek in de grond en in het water ook voor chemische vervuiling door de verschillende chemische stoffen die in de plastiek zitten (zoals brandvertragers en antibiotica). Om steeds meer voedsel te produceren moet er steeds meer aan intensieve landbouw gedaan worden en moeten meer bestrijdingsproducten en kunstmest gebruikt worden.

Verstoring van de kringlopen

Al die vervuiling en beschadiging van de natuur brengen de levensnoodzakelijke kringlopen in gevaar. De waterkringloop zorgt voor de continue recyclage en verdeling van het water over de aarde. De mens is goed bezig om deze kringloop permanent te beschadigen. Door het overmatig gebruik van (grond)water leggen we de natuur droog en beschadigen we het filtrage systeem, en dat terwijl er steeds meer droogte zal zijn door de klimaatverandering. Niet alleen verstoren we deze cyclus, maar door het water te vervuilen vergiftigen we het hele systeem.

De stikstof- en fosforkringlopen zijn de twee andere levensnoodzakelijke kringlopen die we aan het verstoren zijn. Stikstof en fosfor zijn elementaire bouwstenen voor het leven op aarde. De oververzadiging van stikstof in de bodem (door onder andere landbouw) zorgt voor verzuring en vergiftiging van de bodem. Deze stoffen komen terecht in waterlichamen en de oceaan waar ze door eutrofiëring voor zuurstoftekort zorgen in het water. Deze dode zones bevinden zich overal ter wereld en net op plaatsen waar het waterleven het meest aanwezig is omdat mensen er zich vestigden.

“Al onze milieuproblemen worden gemakkelijker op te lossen met minder mensen, en moeilijker – en uiteindelijk onmogelijk – met steeds meer mensen.”

Sir David Attenborough

Op zoek naar een gevoelig evenwicht

Duurzaamheid impliceert steeds een evenwichtsoefening tussen een ondergrens en een bovengrens. We moeten er voor zorgen dat iedereen toegang heeft tot voldoende welvaart en dit binnen de grenzen van de planeet. Deze uitdaging wordt samengevat door het ‘Doughnut Economics‘ model van econoom Kate Raworth. In haar model staan de planetaire grenzen van Rockström als de bovengrens en allerlei sociale en economische indicatoren zoals inkomen, beschikbaarheid van voldoende voedsel en energie, goed onderwijs en gezondheidszorg vormen de ondergrens.

Er is nog veel werk aan de winkel om te voldoen aan alle sociale en economische indicatoren en om onder de bovengrens te blijven zal de mensheid haar impact op de omgeving drastisch moeten beperken. Ongetwijfeld zal duurzame technologie en een andere manier van consumeren nodig zijn om dat duurzaam evenwicht te vinden, maar de bevolkingsgrootte beperken moet ook een onderdeel uitmaken van de oplossing. Het zal de uitdaging eenvoudiger maken en een beter resultaat geven voor iedereen.

Zie ook…