Aan Franstalige kant bestaat al enkele jaren een ‘progressief’ kwartaaltijdschrift dat zich ‘Médor’ noemt, ‘trimestriel belge d’enquêtes et de récits’. Hun zomer-2024-nummer is hun 35ste uitgave reeds en had zowaar ook dit als één van zijn cover-titels:
“Fait-on trop ou pas assez d’enfants ?”
Het betrof een bijdrage van Céline Gautier, onafhankelijk journaliste en medeoprichtster van Médor, die voor haar artikel ULB-demograaf Jean-Michel Decroly opzocht.
Gautier begon met te stellen dat de vruchtbaarheid in veel landen heel laag is komen te liggen maar dat de Belgische en de wereldbevolking toch nog steeds aangroeien. Ze stelt dat demografie een kopzorg geworden is – “un casse-tête” – op zowel politiek, economisch, ecologisch als ethisch vlak. Dus zocht ze “een geograaf van de bevolking” en die vond ze helemaal alleen zittende in zijn bureau.
Van België vernemen we dat we al met meer dan 11 miljoen zijn – we naderen eigenlijk de 12 miljoen – en dat is 1 – of juister 2 – miljoen mensen meer dan in 2000. Maar de Europese bevolking gaat wel krimpen. In Frankrijk riep president Macron in januari 2024 op tot een ‘réarmement démographique’. In België denkt volgens Decroly nog niemand aan zulk een nataliteitspolitiek daar waar de vruchtbaarheid hier lager ligt dan in Frankrijk: 1,50 kind per vrouw in België tegenover 1,76 In Frankrijk. Dat er hier nog bevolkingsgroei is, komt alleen door immigratie.
Halen we er de jongste cijfers van Statbel bij: “2023 kende een bevolkingsgroei met 0,57% of 66.093 inwoners. De groei in 2023 is hoger dan het gemiddelde van de laatste 10 jaar (0,53%). Het natuurlijk saldo, het verschil tussen het aantal geboorten en overlijdens, was in 2023 opnieuw negatief (-1.057).”
Die jaarlijkse groei vertaalt zich onder andere in het probleem van steeds hogere woonkosten, maar daar ging Médor niet op in. Stijgende woonkosten ook door de toename van het massatoerisme.
Waar het Médor-artikel van Céline Gautier, nog altijd op zijn eerste pagina, fors in de fout ging was inzake het huidige aantal mensen op Aarde. “Aujourd’hui: Sept milliards de visages.” 7 miljard ? Dat was al zo in 2011 !
Kon Gautier niet even googlen en ontdekken dat we zomer 2024 met 8,1 miljard zijn.
Het kwam eind 2022 toch vaak genoeg in het nieuws, dat we toen de kaap van 8 miljard rondden. En in 2100 zullen we zoals Gautier meldt, wellicht met 10 miljard zijn.
Daarna laat ze Decroly aan het woord en die wil “nuanceren”. Dat Decroly ecologisch niet de meest verontruste burger is, blijkt meteen als hij stelt dat hij er door verrast werd dat vanaf de jaren 2010 de demografische kwestie op wereldschaal terug opgang maakte via het leefmilieu. “Het is nu niet meer zoals In de jaren 1950-1970, de vraag of de planeet een groeiende bevolking kan voeden, maar de vraag of de aarde een groeiende bevolking ecologisch kan dragen.”
Volgens Decroly zijn het wetenschappers en intellectuelen die aan de demografische groei een belangrijke rol hebben toebedacht – “attribué” – in de ecologische crisis en gepleit hebben voor een snelle daling van de vruchtbaarheid. Hij denkt met name aan het manifest van de ‘Alliance of World Scientists’ (AWS) – ‘Warning to Humanity’ – uit 1992 en heruitgegeven in 2017 met meer dan 11.000 ondertekenaars.
Andere wetenschappers hebben een klassement opgesteld van individuele acties om de eigen klimaatimpact te verkleinen, vult Céline Gautier aan. Inderdaad er was dat Zweeds onderzoek dat aantoonde dat een kind minder hebben, de belangrijkste bijdrage is die mensen kunnen leveren aan het verkleinen van de CO2-uitstoot. Gautier: “We kunnen toch niet ontkennen dat elke mens altijd impact heeft op de planeet ?”
Décroly vindt die benadering te kort door de bocht want je moet kijken naar de grote ongelijkheid inzake menselijke consumptie. “Tegenwoordig is het minder de demografie dan onze methodes van productie en consumptie die de ecologische voetafdruk verhogen.”
Het klassieke riedeltje. Het aantal producenten en consumenten, dat doet er niet toe …
Céline Gautier bood weerwerk met de opmerking dat onze levensgewoonten niet snel ingrijpend zullen veranderen. Moeten we dan toch niet proberen de groei te remmen ?
Waarop Décroly de ook al voorspelbare redenering boven haalt dat “net in de landen waar mensen de kleinste voetafdruk hebben, de bevolking het snelst groeit, met name in subsaharaans Afrika. Ter herinnering: de armste 50% van de wereldbevolking is maar verantwoordelijk voor 10% van de emissies van CO2.”
Maar de ecologische problematiek kan je toch niet versmallen tot de CO2-uitstoot ? En ook arme boeren met grote gezinnen hakken de nog resterende oerwouden om die de CO2 zou moeten opslaan. Elke natuurbeschermer weet dat onze neven de chimpansees, gorilla’s en orang oetans in hun voortbestaan bedreigd worden door het voortdurend oprukken van de menselijke bevolking in hun leefgebied. En zo zijn we bij de zesde massa-extinctiegolf, bij de door de mens overal bedreigde biodiversiteit.
In het interview bleef Decroly maar doorbomen over de CO2 en kwam hij met deze merkwaardige uitspraak:
“Et donc, que les pollueurs sont plutôt les autos que les bébés.”
Leeft Décroly al in het tijdperk van de zelfrijdende wagens ? En dan nog … Voor wie zouden die wagens dan wel rijden, anders dan voor mensen ? Mensen die er liefst per gezin zoveel hebben als ze kinderen hebben. En als die kinderen nog klein zijn, dan zijn monovolume-wagens nodig om de kroost comfortabel te vervoeren naar al de activiteiten waar de jeugd tegenwoordig naartoe gebracht moet worden.
Décroly gelooft verder ook niet in de mogelijkheid om via de politiek de nataliteit te beperken. Volgens hem werkt dat niet. Hij baseert zich op zijn interpretatie van de geboortecijfers in China, dat die al voor de eenkindspolitiek, aan het dalen waren.
Maar als onze man zich demograaf wil noemen zou hij toch moeten weten dat er wel landen en regio’s geweest zijn zoals Thailand, Kerala en zelfs het islamitische Iran gedurende een bepaalde periode, waar de overheid door campagnes wel degelijk het aantal geboortes wisten te doen dalen.
Overigens moest hij aan het einde van de alinea waarin hij zegt dat politici geen impact kunnen hebben op de nataliteit, toch vaststellen dat de Chinese éénkind-politiek het effect van een beweging die door ouders en families zelf in gang gezet was, toch heeft versterkt. Chapeau om jezelf in één alinea zo tegen te spreken.
Wel heeft Decroly gelijk als hij stelt dat zodra er een minimum aan mogelijkheid tot sociale verbetering is, bij mensen de tendens ontstaat om de vruchtbaarheid te beperken. Ouders investeren dan minder in de kwantiteit en meer in de kwaliteit van hun kinderen. Iets wat hierbij opgemerkt moet worden is dat ook de introductie van een pensioenstelsel van groot belang is: mensen hoeven dan niet meer te streven naar een groot aantal kinderen zodat er toch iemand voor hen kan zorgen in hun oude dag.
Décroly denkt ook dat de introductie van de pil geen grote invloed gehad heeft omdat in Europa voordien al de vruchtbaarheid dalende was. Verder merkt hij op dat een bevolking die zich meer concentreert in de steden, minder vruchtbaar wordt; al was het maar omdat de kost van het wonen, daar veel hoger ligt.
Céline Gautier betrekt er de kwestie van de internationale migraties bij. Want die kunnen alle scenario’s doorkruisen. Décroly moet toegeven dat men er in België elke keer weer door verrast wordt. Maar had niemand de ‘migratiecrisis van 2015′ kunnen zien aankomen als gevolg van de mislukte ‘Arabische lente’ ? Verrast heeft ons ook de oorlog in Oekraïne en de vluchtelingenstroom die daardoor ontstond.
Maar Décroly relativeert graag en hij stelt dat op wereldvlak slechts 3,5% van de bevolking bestaat uit internationale migranten.
Vervolgens wordt er verder ingegaan op de daling van de vruchtbaarheid in België en Europa. In België daalde die in 2022 tot 1,5 kind per vrouw en gezien de maatschappelijke onzekerheid van vele jongeren zal dat niet snel stijgen. Décroly: “Men maakt geen kinderen zolang men niet voldoende stabiliteit heeft.” Daar kan je dan toch weer bij bedenken dat het in Afrika helemaal anders functioneert.
Ondertussen mobiliseren extreem-rechtse politici rond het thema om zo hun anti-migratie-‘discours’ aan te zwengelen. Het retorische procedé is simpel: “Laten we de extra-Europese immigratie stoppen en de binnenlandse vruchtbaarheid verhogen.” Of zoals het bij Vlaams Belang klinkt: “Kinderen maken we zelf wel.”
Maar volgens Décroly is een nataliteitspolitiek niet efficiënt. Wat meer impact heeft is een gezinspolitiek. Denk aan het voorzien van goedkope crèches.
Vergeten we ook de zogenaamde emancipatorische onvruchtbaarheid niet: jongeren die geen zin hebben om hun leven te wijden aan het opvoeden van kinderen maar die zichzelf willen ontplooien. Speelt ook mee: de wens om geen kinderen in een wereld te gooien die aan het ontsporen is.
En dan is er nog het vraagstuk van de veroudering van de bevolking. De levensverwachting in België betreft nu 83,8 jaar voor een vrouw en 79,5 voor een man.
Heel ons sociaal systeem is gebaseerd op solidariteit tussen de generaties. Dwingt dat er ons niet toe om continu naar bevolkingsgroei te streven ?, vraagt Céline Gautier.
“Vreselijk complex” noemt Décroly “het vraagstuk van de financiering van de pensioenen”. Waarna hij verwijst naar de grote productiviteitstoename in de economie met als typevoorbeeld die in de landbouw waar nu een klein aantal boeren voldoende voedsel voorziet voor een grotere bevolking dan vroeger toen bijna iedereen boer was.
Decroly vermeldt ook dat zijn collega’s demografen aan de VUB, Patrick Deboosere en Hadewych Vandenheede, de kwestie bestudeerd hebben en dat volgens hen “de productiviteitswinsten van de actief werkenden kunnen volstaan om ons pensioensysteem te behouden zonder de pensioenleeftijd te verhogen”. Décroly verwijst ook naar andere bronnen van financiering: om te beginnen een belasting op de inkomens uit kapitaal. Maar dat is iets dat in België moeilijk te realiseren is en waar nu met de rechtse regeringen die er aankomen, zeker geen werk van gemaakt zal worden.
Voilà, tot daar de samenvatting van een interview dat soms teleurstelde maar waar ook een en ander uit te leren viel.
Als belangrijkste les onthoud ik dat iedereen die zich nog demograaf wil noemen in deze tijd van ecologische kaalslag van de planeet – de mens slaagt er zelfs in om de insecten uit te roeien – op zijn minst een goed basisinzicht zou moeten hebben In de grote ecologische problemen. Wie dat heeft, kan niet stellen dat de aantallen werkenden en de aantallen consumenten niet van belang zouden zijn voor de enorme impact die we met 8,1 miljard mensen op de planeet hebben.
Maar tegelijk met een daling van het aantal mensen moet ook het economisch systeem veranderen dat het korte termijn-winstbejag boven alles laat gaan, ten koste van al de Aarde haar ecologische systeemdiensten. Waar mogelijk – maar daar zijn we al op veel teleurstellingen gebotst – moet ook de technologische vooruitgang benut worden.
De situatie is zo dringend dat niemand nog één van de sleutelpistes naar een vermindering van de problemen, kan negeren.
Om het concreet te maken, nog een bevinding vermelden uit De Standaard van 18 mei. Het is nu al ongeveer 8 maanden aan het regenen in België en een groot deel van West-Europa maar toch moest de krant deze titel brengen: “Uitgeput, vervuild, verwaarloosd: het drama van het Europese grondwater.” “Het is daar slechter mee gesteld dan we denken en daarmee zetten we onze welvaart en voedselvoorziening op de helling. Er is geen alternatief voor water; als dat verdwijnt houdt alles op.” Drinkwater wel te verstaan. Zoet water.
Daarmee zijn we beland bij één van de 9 planetaire grenzen die het ‘Stockholm Resilience Center’ in kaart bracht en waarvan de mensheid er nu al 6 overschrijdt (zie hier).
Hopelijk krijgen de Décroly’s van onze tijd daar oog voor, of is het hun knusse bestaan als universiteitsprofessoren, met zijn royale verloning en zijn bijhorende sociale status, dat hen verhindert om in te gaan tegen het kapitalistisch winstbejag met zijn voortdurende hang naar meer werkende mensen om uit te buiten en meer consumenten om vol te proppen ?
Jan-Pieter Everaerts
Zie hier voor meer informatie over Médor.